Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie wydał kolejną cenną publikację. W całości jest ona poświęcona losom polskiej geografii w okresie II wojny światowej. W pracy przedstawiono zarówno sytuację na ziemiach polskich okupowanych przez hitlerowców, jak też na niektórych terenach okupowanych przez reżim sowiecki. Zwrócono szczególną uwagę na prześladowania polityczne geografów w początkowym okresie terroru stalinowskiego w Polsce.

Niezwyczajne wydawnictwo

Chodzi o książkę noszącą wiele mówiący tytuł: „Pamiętamy… Geografia polska w okresie II wojny światowej”, której redaktorami są prof. Antoni Jackowski oraz dr Anna Michno. Autorzy większości tekstów to najwybitniejsi polscy geografowie. Opisane są dzieje geografii w ośrodkach: krakowskim (Antoni Jackowski, Izabela Sołjan), warszawskim (Andrzej Lisowski), lwowskim (Krystyna Harasimiuk), łódzkim (Stanisław Liszewski), a także losy siedmiu geografów: Stanisława Pawłowskiego, Zdzisława Czeppego, Marii Dobrowolskiej, Jana Flisa, Rajmunda Galona, Władysława Milaty i Bożeny Modelskiej-Strzeleckiej. Wprowadzenie napisali: prof. Karol Musioł, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, oraz prof. Antoni Jackowski.
We wstępie redaktorzy zauważyli, że to „niezwyczajne wydawnictwo”. Książka bowiem stanowi pierwszą w literaturze geograficznej próbę spojrzenia na ten tragiczny okres historii Polski nie tylko od strony strat osobowych i materialnych geografii, ale także pod kątem udziału geografów w szeroko pojętej akcji oporu wobec polityki germanizacji i sowietyzacji. Jak dotąd, takiego wątku badawczego nie podjęła żadna polska dziedzina nauki.

Obozowe wykłady

Przez cały okres II wojny światowej geografowie nie rezygnowali z uczestnictwa w tajnym nauczaniu, nie przerywali też swoich badań naukowych. Prowadzili je nawet w ekstremalnie trudnych warunkach, w obozach koncentracyjnych, łagrach czy oflagach. Pracowali, choć wiedzieli, że ujawnienie ich działalności było karane śmiercią.
Autorzy przywołują przykład profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Wiktora Ormickiego, który w kolejnych obozach koncentracyjnych (Sachsenhausen, Dachau, Mauthausen-Güsen) do samej śmierci nie przerywał swojej pracy naukowej, pisząc podręczniki i prowadząc wykłady dla setek współwięźniów.
Inną przywołaną postacią jest młody asystent geografii na Uniwersytecie Warszawskim - dr Jerzy Kondracki, który był więziony w oflagu Woldenberg II. Doprowadził do utworzenia tam Koła Geografów i Studium Geograficznego, na którym chętni zaliczali pierwszy rok studiów.

Tragiczna data

Pierwszym przejawem walki z polską inteligencją była osławiona Sonderaktion Krakau 6 listopada 1939 r. Dzień ten to także najtragiczniejsza data w dziejach krakowskiej i polskiej geografii. Wraz z innymi profesorami zostali uwięzieni również geografowie: prof. Jerzy Smoleński, prof. Wiktor Ormicki, dr Stanisław Leszczycki, dr Stanisław Korbel oraz profesor Akademii Handlowej Walenty Winid. W obozie koncentracyjnym Sachsenhausen 5 stycznia 1940 r. zmarł Jerzy Smoleński, natomiast w obozie Mauthausen-Güsen nocą 17 września 1941 r. zginął Wiktor Ormicki.

Nie zmarnować tej ofiary

Co roku 6 listopada społeczność Uniwersytetu Jagiellońskiego wspomina losy aresztowanych wtedy profesorów. Autorzy książki piszą: „(wówczas) zastanawiamy się nad sensem ich przeżyć. Tak jak miliony ofiar drugiej wojny światowej, także i ci polscy profesorowie na pewno chcieli przetrwać. Ale ci z nich, którzy mieli umrzeć, rozumieli, co powinna oznaczać ich śmierć dla jej sprawców. Zanotowano słowa rektora Stanisława Estreichera, wypowiedziane w obozie w Sachsenhausen tuż przed tym, jak został odprowadzony do miejsca, gdzie miał skonać: «Nie zapominajcie naszej śmierci, nie dajcie jej zmarnować». Geograf Wiktor Ormicki, który z Sachsenhausen przez Dachau trafił do obozu Mauthausen-Güsen, idąc na śmierć, wypowiedział wspaniałe słowa: «Wiem, po co mnie wołają (…). Idę jednak ze spokojem. Idę w tym głębokim przeświadczeniu, że nie ginę na marne, że to wszystko dla Polski»” (s. 15).
Ofiarę swojego życia złożyli też geografowie z innych ośrodków uniwersyteckich. Wymieńmy przede wszystkim Stanisława Pawłowskiego, rektora Uniwersytetu Poznańskiego w latach 1932-33, członka PAU, wiceprezydenta Międzynarodowej Unii Geograficznej, rozstrzelanego 6 stycznia 1940 r., oraz Stanisława Lencewicza, twórcę geografii warszawskiej, wybitnego geografa fizycznego, zamordowanego podczas Powstania Warszawskiego - 1 września 1944 r. W Katyniu, Charkowie i Miednoje został wymordowany niemal cały korpus geografów Wojskowego Instytutu Geograficznego. Geografów nie ominęły też obozy jenieckie czy wywózki w głąb Rosji. Bezpośrednio po wojnie niektórych dotknął również terror stalinowski - m.in. Stanisława Gorzuchowskiego.
Dzięki tym wszystkim niezwykłym ludziom, o których opowiadają autorzy opracowania, „ukształtował się etos geografa jako osoby miłującej Ojczyznę, Prawdę, Wolność, swój Uniwersytet oraz Geografię. Broniąc tego wszystkiego, składali często ofiarę życia” (s. 7).
Książka jest przejawem wdzięczności dla tych, którzy walczyli i oddali swe życie w obronie honoru Polski i polskich geografów. Należy podziękować pomysłodawcom i autorom za trud związany z podjęciem tej mało znanej dotąd problematyki i przygotowanie tak cennej publikacji.

Antoni Jackowski, Anna Michno (red.) „Pamiętamy… Geografia polska w okresie II wojny światowej”, Wyd. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków 2010, s. 236, ok. 150 kart z ilustracjami i dokumentami. Książkę można zamawiać pod adresem Instytutu: ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, tel. (12) 664-52-50, fax (12) 664-53-85 lub przez stronę internetową: www.geo.uj.edu.pl.